دهان اولین قسمت لوله گوارش است. حفره دهان از لبها شروع و به حلق محدود می شود. دندانها داخل حفره دهان قرار دارند. دندانها در حاشیه فک بالا و پایین به طور منظم قرار گرفته اند. دندانها عضو بسیار سخت و سفیدرنگی هستند که باعث زیبایی صورت و لبهای انسان می شوند و در تغییر حالات روحی انسانها بخصوص در لبخند و تبسم و ایجاد چهره ای مهربان، نقش بسیار مهمی ایفاء می کنند. دندانها در عمل هضم و جویدن غذا که بخشی از وظیفه دستگاه گوارش است، نقش اساسی به عهده دارند؛ به طوری که می توان گفت تقریبا 32 عمل هضم غذا توسط دندانها و در حفره دهان صورت می گیرد. وجود دندانها به علت نظم و تقارن خاصی که دارند در ایجاد صوت و تکلم نیز حائز اهمیت بسزایی است؛ به طوری که افراد بی دندان در موقع صحبت کردن، کلمات و جملات را به صورت نامفهوم تلفظ می کنند.

رویش اولین دندانها

دندانها به دو دسته تقسیم می شوند: 1ـ دندانهای شیری 2ـ دندانهای دائمی. دندانهای شیری در سن جنینی یعنی قبل از تولد در داخل فک جنین به وجود آمده و تا قبل از 6 سالگی در داخل فک پنهان باقی می مانند و گاهی به ندرت اتفاق می افتد که نوزاد با چند عدد دندان شیری به دنیا می آید و باعث تعجب و حیرت اطرافیان می شود. ولی معمولاً 6 ماه پس از تولد این دندانهای شیری آشکار می شوند و رشد نموده بیرون می آیند. دندانهای شیری معمولاً از جلو به سمت عقب و از پایین به بالا شروع به رشد کرده و آشکار می شوند. بنابراین دندانهای شیری از 6 سالگی شروع به رویش کرده و تا پایان بیست و هفت ماهگی تعداد دندانهای شیری به 20 عدد می رسند. در این موقع تعداد دندانهای شیری تکمیل شده است. دندانهای شیری از حدود 6 ماهگی شروع به لق شدن و افتادن می کنند و به تدریج دندانهای دائمی جایگزین آنها می شوند. این روند تا 12 سالگی ادامه می یابد. تعداد دندانهای دائمی 32 عدد است که 28 عدد آنها بین 6 سالگی تا 12 سالگی رشد می کنند و تعداد 4 عدد آنها که به دندانهای عقل موسومند، پس از 18 سالگی رشد می کنند، و همان طور که می دانید، هر دندان دارای سه قسمت است: 1ـ تاج دندان 2ـ گردن دندان 3ـ ریشه دندان.

آیا دندانهای شیری نیاز به

مراقبت دارند؟

متأسفانه موضوع بسیار مهمی که معمولاً والدین و کودکان به آن توجه نمی کنند و به عبارت دیگر غفلت می کنند، رعایت بهداشت دهان و دندان کودکان است. واقعیت تلخ این است که برخی از مردم معتقدند که دندانهای شیری به دلیل اینکه موقتی هستند نیازمند مراقبت و مسواک زدن نیستند و در صورتی که خراب شوند و به اصطلاح دچار پوسیدگی شوند، نباید هزینه ای صرف ترمیم آنها کرد! متأسفانه به خاطر همین باور غلط بسیاری از کودکان دچار پوسیدگی شدید و زودرس دندانها می شوند و این موضوع منجر به سوء تغذیه کودک می شود. چرا؟

همان طور که گفتیم تقریبا 32 عمل هضم در حفره دهان صورت می گیرد بنابراین کودکی که دارای یک سری دندانهای پوسیده است، یا از دندان درد به خود می پیچد یا قادر به جویدن مناسب غذا نمی باشد این موضوع برای کودکی که در سریعترین دوران رشد جسمی خود قرار دارد بسیار خطرناک است و بر رشد جسمانی کودک اثر نامطلوب و سوء می گذارد.

حال ببینیم پوسیدگی

دندان چیست؟

در زمانهای قبل و امروزه، کم و بیش پوسیدگی دندان را به معنی کرم خوردگی دندان می دانستند. این موضوع یعنی کرم خوردگی دندان اصطلاح غلطی است که در جامعه مرسوم شده است. پوسیدگی دندان به تخریب نسوج سفت و سخت دندان گفته می شود که در نتیجه ایجاد محیط اسیدی توسط میکروبها در حفره دهان اتفاق می افتد و اگر پوسیدگی دندان پیشرفته باشد، باعث دردهای شدید می شود. متأسفانه پوسیدگی دندان در دوران کودکی، نوجوانی و جوانی بسیار بیشتر از بزرگسالی است. پوسیدگی دندان بیماری شایع جهان سوم است و بیش از 95% افراد جوامع بشری از آن رنج می برند.

عوامل مؤثر در پوسیدگی

دندانها را بهتر بشناسیم.

قبل از اینکه به شناخت عوامل مؤثر در پوسیدگی دندانها بپردازیم، با توجه به علائمی می توانیم به وجود پوسیدگی دندانها پی ببریم:

1ـ وجود لکه های سیاه یا قهوه ای پررنگ روی دندانها

2ـ احساس درد در موقع خوردن غذا

3ـ احساس درد خود به خودی در ناحیه دندانها در پوسیدگی پیشرفته و یا احساس دندان درد در موقع جویدن و خوردن غذا

4ـ حساسیت دندانها نسبت به سرما و گرما و مواد غذایی بخصوص شیرینی جات

چه عواملی زمینه ساز

پوسیدگی دندانهاست؟

1ـ سن:

همان طور که متذکر شدیم پوسیدگی دندانها در سنین طفولیت، نوجوانی و جوانی بیشتر و شدیدتر است. بنابراین سن یکی از عوامل مؤثر در پوسیدگی دندانهاست و اگر برای مراقبت از دندانها به کودکان آموزش صحیح داده شود و مرتبا مسواک زده شود، به طور مؤثری می توان از پوسیدگی دندانها پیشگیری نمود.

2ـ ارث:

دندانها نیز مثل سایر اعضاء بدن و خصوصیات جسمی و حتی روانی تحت تأثیر عوامل ژنتیک و وراثتی قرار می گیرند. جنس و استحکام دندانها، اندازه آنها و حتی نظم و ترتیب قرار گرفتن آنها و زمان رویش دندانهای شیری و دائمی، همه اینها، توسط عوامل وراثتی تعیین می شوند. در بسیاری از خانواده ها به دلیل همین مسائل ارثی دندانها سالم تر و زیباتر به نظر می رسند و دیرتر دچار پوسیدگی می شوند.

3ـ تغذیه:

همان گونه که تغذیه در رشد و نمو اعضای مختلف بدن تأثیر دارد، دندانها نیز برای رشد و نمو نیازمند تغذیه مناسب اند. کمبود مواد غذایی بخصوص ویتامینهای گروه «ث ـ آ ـ د» و املاح کلسیم و فسفر باعث اختلال در رشد و نمو دندانها می شوند. نحوه تغذیه مادر در دوران بارداری نیز در رشد و نمو دندانها تأثیر می گذارد. از بین

ویتامینهای مختلف، نقش ویتامین «ث» روی لثه ها مؤثرتر و چشمگیرتر است. این اعتقاد وجود دارد که کمبود ویتامین «ث» باعث اتساع عروق لثه ها می شود و به همین علت ممکن است بیمار دچار خونریزی مکرر لثه ها شود و یا گاهی پس از مسواک زدن و غذا خوردن هم لثه ها خونریزی می کنند. برخی مواقع نیز ضایعات و جراحت اطراف دندانها و لثه ها توسعه پیدا کرده و بیمار برای اینکه دچار خونریزی لثه نشود، از خوردن و جویدن غذا اجتناب می کند. مصرف سبزیجات و میوه هایی که سرشار از ویتامین «ث» هستند، توسط مادر در دوران حاملگی و پس از تولد در دوران طفولیت و نوجوانی اهمیت بسیار زیادی دارد.

4ـ برخورد دندانها با اجسام

سخت و آجیل و غیره:

تعداد قابل توجهی از کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان هستند که آجیل و تنقّلاتی مثل گردو، بادام و فندق را با دندان می شکنند و باعث آسیب به سطح دندانهایشان می شوند و زمینه پوسیدگی دندانها فراهم می شود.

5ـ نوع شغل:

معمولاً افرادی که دارای شغلهای شیرینی پزی، آجیل فروشی، نانوایی هستند معمولاً بیشتر در معرض پوسیدگی دندانها هستند.

6ـ تغذیه شیرخوار با شیر

خشک و آب قند:

معمولاً بچه هایی که از طریق شیشه تغذیه می شوند و مادران

برای آرام و سیر کردن شیرخوار در شبها مقدرای آب قند یا شیر خشک را داخل شیشه به سرعت آماده می کنند و به مدت طولانی شیشه شیر در داخل دهان بچه گذاشته می شود، تدریجا باعث تخریب و پوسیدگی دندانهای کودک خواهد شد.

7ـ اختلالات روانی:

به دلیل اینکه بیماران قادر به نظافت شخصی نیستند، بنابراین معمولاً هیچ کوششی برای سلامتی خود نمی کنند.

8ـ بی نظمی در زندگی:

افرادی که در زندگی و نظافت شخصی بی نظم هستند، معمولاً دچار پوسیدگی دندانها می شوند.

9ـ میکروبها:

میکروبها به علت زمینه مساعد ممکن است به شدت در دهان تکثیر پیدا کنند و باعث پوسیدگی دندانها شوند. لازم به یادآوری است برخی میکروبها جزو ساکنین طبیعی دهان محسوب می شوند و در صورت افزایش بیش از حد و جایگزین شدن با میکروبهای بیماری زا منجر به تخریب دندانها خواهند شد.

10ـ عدم آگاهی از مراقبتهای

بهداشتی:

عدم آگاهی لازم در زمینه های بهداشت فردی و اجتماعی نهایتا منجر به عدم مراقبت از اعضای مختلف بدن از جمله دندانها خواهد شد. معمولاً این گونه افراد ارزش سلامتی را درک نکرده اند و به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه نمی کنند مگر اینکه دچار آبسه های شدید دندانها، تخریب و پوسیدگی پیشرفته دندانها، بدبویی بسیار نامطبوع و مشمئزکننده دهان و دردهای غیر قابل تحمل دندانها شوند؛ که در این شرایط دیگر کار درمانی مؤثری نمی توان انجام داد.

11ـ کوتاهی در آموزش:

عدم تبلیغات صحیح و به موقع در مورد بهداشت دهان و دندان، عدم آموزش و کنترل بهداشت دهان و دندان کودکان و نوجوانان در خانه و مدرسه عامل مهم دیگر پوسیدگی دندانهاست.

12ـ حاملگی:

حاملگیهای مکرر نیز باعث پوسیدگی پیش رونده دندانها می شود.

13ـ استعمال دخانیات و مواد

مخدر.

14ـ گران بودن خدمات

دندان پزشکی.

با توجه به این عوامل می توان گفت که پوسیدگی دندانها شایع ترین بیماری در سطح کشور ما می باشد. و تقریبا تمام افراد خانواده ها از این بیماری رنج می برند.

چگونه می توانیم از

پوسیدگی دندانها پیشگیری کنیم؟

اگر بتوانیم عوامل پوسیدگی دندان را بشناسیم و زمینه های مساعد پوسیدگی را از بین ببریم، گام مؤثری در جهت حفظ و سلامت دندانها و دهان برداشته ایم:

* با توجه به اینکه شایع ترین سنی که دندانها دچار پوسیدگی می شوند دوران شیرخوارگی، کودکی و نوجوانی است لذا خانواده های محترم باید نهایت دقت و همّت خود را متوجه سلامت و حفظ دندان فرزندان خود نمایند.

* تغذیه مناسب مادران در دوران بارداری در تقویت و استحکام دندانهای کودکان مؤثر است. بنابراین توصیه می شود که مادر از شیر و مواد پروتئینی و ویتامینها بخصوص ویتامینهای گروه «ث»، «د»، «آ» و املاحی مثل کلسیم و فسفر به میزان کافی استفاده نماید و در دوران کودکی نیز به مقدار لازم مصرف شوند.

* مادر باید حداکثر سعی و تلاش خود را در جهت تغذیه شیرخوار با شیر مادر مبذول نماید.

* روش صحیح مسواک زدن به کودکان را آموزش دهیم؛ به طوری که بعد از هر نوبت غذا خوردن و بخصوص شب قبل از خواب به دقت مسواک بزنیم. توصیه می شود بعد از مسواک زدن با صبر و حوصله بین دندانها «نخ دندان» بکشیم و مواد غذایی باقی مانده و جرم دندانها را از فضای بین دندانها خارج و تمیز کنیم.

* برای تقویت دندانها و افزایش مقاومت آنها در برابر محیط نامناسب و مخرب و اسیدی دهان از درمان با فلوراید به طور مستقیم استفاده شود. البته توصیه می شود که در حد استاندارد مقداری از ملح فلوراید به آب آشامیدنی اضافه شود، تا به طور وسیعی در سطح جامعه از این روش برای افزایش مقاومت دندانها استفاده نماییم. فلوراید ماده ای است که در چای، گوشت و غلات و میوه و سبزیهای خوردنی فراوان است و مصرف این گونه مواد غذایی را به عموم توصیه می کنیم. ولی توصیه می کنیم که به پاس حفظ و سلامتی دندان، این نعمت زیبا، از خوردن نامناسب و زیاد شیرینیها، شکلات و بخصوص شکستن بادام و گردو و فندق با پوسته به وسیله دندان جدا خودداری شود و قند را که مورد علاقه کودکان است و متأسفانه بدون توجه والدین مصرف می کنند، را از دسترس اطفال دور نگه داریم. تقریبا نیمی از کودکان از این طریق دچار پوسیدگی زودرس دندانها می شوند. پوسیدگی دندانها در دوران کودکی منجر به سوء تغذیه کودکان می شود.

برای پیشگیری از پیشرفت پوسیدگی و تخریب ریشه دندان توصیه می کنیم که به محض مشاهده علائمی مبنی بر پوسیدگی دندانها سریعا به دندانپزشک مراجعه شود تا ضمن معاینه، دندانهای خراب و پوسیده را ترمیم نمایند. پر کردن دندان از نفوذ پوسیدگی به عمق ریشه های دندان جلوگیری می کند و عمل جویدن و تغذیه به خوبی و آسانی انجام خواهد گرفت.

توصیه می شود در صورتی که دچار خونریزی از لثه ها هستید، یا لثه های شما متورم، قرمز و ملتهبند، اگر دندان شما لق شد، نظم و ترتیب و فاصله بین دندانهایتان به هم خورده و نامرتب شده است، اگر لثه های شما دچار خوردگی و لاغری شده است به طوری که قسمتی از ریشه دندان دیده می شود، در صورتی که دچار دندان درد شدید و ناگهانی یا درد مبهم دندان هستید و بالاخره اگر دندانهایتان را جرم گرفته و دوستان و اطرافیانتان از بوی بد دهان شما شکایت دارند، حتما به دندانپزشک مراجعه فرمایید.

چرا دهان بدبو می شود؟

تعدادی از خوانندگان بخش پزشکی مجله، علل بدبویی دهان را پرسیده بودند. ما در اینجا از فرصت استفاده می کنیم و توضیح مختصری در این مورد ارائه می دهیم. مهمترین و شایع ترین علت بدبو شدن دهان عدم رعایت بهداشت دهان و دندان است. همان طور که می دانیم به طور طبیعی دهان محل زندگی تعدادی از میکروبهای غیر بیماری زا می باشد. هنگامی که غذا می خوریم اگر به دقت مسواک نزنیم و نخ دندان نکشیم، مواد غذایی در لابه لای دندانها باقی مانده و تخمیر می شوند و محیط مناسبی برای رشد و تکثیر باکتریها فراهم می شود. به تدریج دندانها دچار پوسیدگی می شوند و باقی مانده ها و ذرات مواد غذایی در داخل حفرات دندانهای پوسیده نفوذ می کنند و این چرخه معیوبِ روند تخمیر مواد غذایی ادامه پیدا می کند و نتیجه این چرخه معیوب، بوی بسیار نامطبوع و بد دهان است، که معمولاً خود بیمار این بوی نامطبوع را احساس نمی کند و اطرافیان گوشزد می کنند. همچنین بیماری و عفونت لثه ها و مخاط دهان باعث بدبو شدن دهان می شود. البته در صورتی که بهداشت دهان و دندان رعایت شده باشد در این حال بوی بد دهان می تواند ناشی از بیماریهای گلو، عفونت سینوسها و بینی، ریه ها و یا اختلالات گوارشی باشد. ضمنا کاهش بزاق دهان و خشکی دهان باعث ایجاد محیط اسیدی و در نتیجه پوسیدگی دندان و بوی نامطبوع دهان می شود.

در صورتی که بهداشت دهان و دندان رعایت شود، دهان دارای بوی بسیار خوشایند و مطبوعی خواهد شد.

چگونه در حفظ سلامت

دندانها بکوشیم؟

همان طور که قبلاً اشاره کردیم برای اینکه دندانهایی سالم داشته باشیم، باید بعد از هر نوبت غذا خوردن به دقت مسواک بزنیم و سپس با استفاده از نخ دندان ذرات باقی مانده مواد غذایی در فاصله بین دندانها را خارج کنیم و با کمی آب خالص دهان را بشوییم. قبلاً گفتیم که شایع ترین سن پوسیدگی دندانها سنین کودکی و نوجوانی است؛ بنابراین والدین وظیفه شناس باید از حدود

2 سالگی با کمک کودک، اقدام به مسواک زدن نمایند و با صبر و حوصله نحوه صحیح مسواک زدن را به کودک خود بیاموزند. با چنین روشی معمولاً کودکان در حدود 4 سالگی به تنهایی قادر به مسواک زدن هستند. لازم به یادآوری است که کودکان و نوجوانان در یک محدوده سنی حساس و مهمی قرار دارند که سریع ترین رشد و تکامل را باید پیدا نمایند. واضح است که رشد جسمی و عقلی مناسب و مطلوب، نیازمند یک تغذیه خوب است و تغذیه خوب نیاز به دندانهای قوی و سالم دارد. بر خلاف نظر عامه مردم که به دندانهای شیری اهمیت نمی دهند و نه تنها برای پیشگیری از

پوسیدگی آنها یا آموزش مسواک زدن به فرزندان خود اقدامی نمی کنند، بلکه در صورتی که فرزندشان دچار پوسیدگی و خرابی دندان شود به هیچ وجه حاضر نیستند که هزینه ای برای درمان آن اختصاص دهند چون به غلط معتقدند که این دندانها موقتی هستند و همین طرز تفکر منجر به سوء تغذیه و عقب افتادگی رشد جسمی و مغزی کودک می شود. در حالی که والدین باید ضمن آموزش نحوه صحیح مسواک زدن به کودکان، حداقل آنها را از این نظر تا پایان سنین مدرسه کنترل نمایند و در طی این مدت لازم است چند بـار توسط دندانپزشک معاینه شـوند تا از سلامت دندانهایشان چه «شیری یا دائمی» مطمئن شویم.

نحوه صحیح مسواک زدن

چگونه است؟

از پیامبر اکرم(ص) در مورد اهمیت مسواک زدن دستورات اکیدی نقل شده است. از جمله می فرمایند: «لو لا ان اشق علی امتی لامرتهم بالمسواک» یعنی «اگر امت من دچار زحمت و سختی نمی شدند، مسواک زدن را واجب می کردم.» و در حدیث دوم می فرمایند: «استاکو عرضا ولا تستاکوا طولاً» یعنی: «به صورت عرضی مسواک بزنید و نه به صورت طولی». یعنی باید مسواک به طور عرضی در امتداد فاصله بین دندانها حرکت داده شود. به این طریق سطوح داخلی و خارجی دندانها را از پلاکهای میکروبی تمیز می کنیم. سپس مسواک را روی سطوح دندانها قرار می دهیم تا موهای مسواک در ناحیه گردن دندان زیر لثه احساس شوند. سپس مسواک را در جا و در جهت چپ و راست به سرعت بدون فشار حرکت می دهیم این حرکت بیشتر شبیه لرزش است. و سپس چند بار مسواک را از لثه به طرف لبه و تاج دندان حرکت می دهیم. سطوح جونده دندانها را با حرکت سریع مسواک به جلو و عقب کاملاً تمیز می کنیم. اگر موهای مسواک نرم باشند، توصیه می شود مسواک را به آرامی روی سطح زبان بکشیم تا سطح آن از مواد زائد و میکروبها پاک شود و بوی دهان و تنفس مطبوع، تازه و معطر شود.

چه مسواکی را خوب است انتخاب

کنیم؟

خصوصیات یک مسواک خوب عبارت است از:

1ـ سطح مسواک باید بین 5/3 ـ 5/2 سانتی متر مربع باشد و عرض آن باید حدود 1 سانتی متر باشد.

2ـ موهای مسواک باید از 4 ـ 3 ردیف هم سطح تشکیل شده باشد.

3ـ جنس موهای مسواک بهتر است نایلونی باشد. چون قابلیت انعطاف بیشتری دارند.

4ـ موهای مسواک باید نرم باشند تا از صدمه و جراحت به لثه جلوگیری به عمل آید و بدون ناراحتی مسواک زده شود.

5ـ هیچ گاه نباید موهای مسواک را روی دندانها و لثه ها بفشاریم زیرا باعث آسیب به لثه و خراب شدن مسواک می شود.

6ـ مسواک را باید به آرامی و ملایمت با حرکات سریع و کوتاه بر سطح کامل همه دندانها بکشیم. باید مسواک را از طرف ریشه دندان به طرف تاج دندان حرکت دهیم.

7ـ در صورتی که موهای مسواک خمیده و ناصاف شوند، باید مسواک جدیدی تهیه نماییم.

8ـ پس از استفاده از مسواک باید آن را طوری در جامسواکی قرار دهیم که دسته مسواک پایین قرار بگیرد تا موهای مسواک زودتر خشک شوند.

9ـ هیچ گاه مسواک را با آب داغ نشوییم زیرا باعث نرم شدن و خرابی مسواک خواهد شد. بنابراین توصیه می شود مسواک را با آب سرد شستشو دهیم.

10ـ بعد از مسواک زدن باید با استفاده از نخ دندان فاصله بین دندانها را تمیز نماییم و سپس دهان را با مقداری آب خالص شستشو دهیم. حالا احساس آرامش و طراوت داریم.